Trong kho tàng di sản văn hóa mà triều Nguyễn để lại cho hậu thế không thể không nhắc đến pháp lam. Nhà Nguyễn dùng từ “pháp lam” chứ không dùng “pháp lang” do kị húy. Nó là tên để chỉ kỹ thuật tráng men trên kim loại. Pháp lam được biết đến với những tác phẩm mỹ thuật hay các chi tiết trang trí trong kiến trúc Huế, cốt làm bằng đồng đỏ, bên ngoài phủ các lớp men nhiều màu tạo nên các họa tiết rực rỡ sắc màu. 

Pháp lam Huế dưới triều đại nhà Nguyễn

Thế kỷ XVIII, thuyền buôn Trung Hoa khi cập cảng Thanh Hà - Bao Vinh đã mang đến những món pháp lang Quảng Đông. Thương nhân Huế thích mua để bày biện ở phòng khách. Đầu thời Nguyễn, quan lại sang nhà Thanh công cán cũng mua pháp lang về. Thấy giới quý tộc chuộng dùng sản phẩm pháp lam, nên ông Vũ Văn Mai sang Quảng Đông học nghề. Về nước, ông tâu lên vua và được giao cho lập xưởng chế tác pháp lang. Sách Đại Nam thực lục của Quốc sử quán triều Nguyễn cho hay: “Minh Mạng năm thứ 8 (1827) đặt tượng cục pháp lam. Vũ Văn Mai, thợ vẽ ở Nội tạo, học được nghề làm đồ pháp lam. Bèn sai đặt cục ấy, hạn cho 15 người, thiếu thì mộ mà sung vào”. Xưởng chế tác đặt ở khu Canh Nông trong Thành nội, Ái Tử (Quảng Trị) và Đồng Hới (Quảng Bình).

Hồ lô thái cực: một lối trang trí pháp lam dành cho cung điện hoặc lăng tẩm của vua. Ảnh: Hải Đông

Pháp lam được trang trí ở cung điện, tôn miếu như điện Thái Hoà (Đại Nội), điện Sùng Ân (lăng Minh Mạng), điện Hoà Khiêm (lăng Tự Đức), điện Biểu Đức (lăng Thiệu Trị), điện Ngưng Hy (lăng Đồng Khánh),… Nó còn được sử dụng trong những bức hoành hoặc đối liễn, có chữ Hán chạm nổi, xung quanh trang trí cúc dây, dơi ngậm tua hoặc kim tiền. Người ta còn chế tác những chữ Hán rời, rồi ghép chúng trên những phiến gỗ hoặc phiến đá thanh để tạo thành những câu đối treo trong cung hoặc gắn trên phương môn trước các lăng vua. Hoặc làm đồ dùng trong cung đình như bát, đĩa, khay, chậu hoa, hộp trầu, hộp phấn,… hoặc làm đồ thờ như lư trầm, bát hương...

Mảng kiến trúc trang trí pháp lam ở đầu hồi điện Thái Hòa. Ảnh: Hải Đông

Nóc mái điện Ngưng Hy với mảng pháp lam được phục chế hoàn toàn. Ảnh: Hải Đông

Cơi đựng trầu, nét sang trọng trong một vật dụng vốn dĩ đơn sơ

Pháp lam khởi nguyên từ triều Minh Mạng, phát triển rực rỡ dưới triều Thiệu Trị, đến triều Tự Đức thì phôi pha dần rồi mất hẳn. Dù nỗ lực phục hồi dưới triều Đồng Khánh song không phục hưng nổi mà rơi vào thoái trào rồi thất truyền. Nguyên nhân do tài chính eo hẹp không nhập được các màu men kim loại từ nước ngoài. Dù chỉ tồn tại 60 năm, nhưng di sản pháp lam của cố đô phong phú về số lượng, đa dạng về loại hình. Các kiểu thức vẫn còn lưu lại trên diềm trang trí, bình, đĩa, khay sinh hoạt, đồ thờ tự,... Nổi bật nhất là loại hình pháp lam ngoại thất với những chi tiết trang trí hình rồng, mây... gắn ở các bờ nóc, bờ quyết của cung điện, cửa tam quan trong lăng tẩm vua Nguyễn. Trình độ kỹ thuật chế tác pháp lam thời kỳ này không sắc nét, tinh xảo như pháp lam ở các nước khác. Nhưng pháp lam Huế khẳng định dấu ấn sáng tạo của người Việt, văn hoá Việt Nam, minh chứng cho thời kì độc lập, tự chủ của nhà Nguyễn. 

Tái sinh Pháp lam Huế 

Tồn tại trong môi trường khí hậu khắc nghiệt hai thế kỉ, lại bị chiến tranh tàn phá, nên nhiều mảng pháp lam trên các cung điện Huế đã biến mất hoặc bị hư hại nặng nề. Trong nỗ lực trùng tu, tôn tạo các công trình kiến trúc thời Nguyễn có dấu ấn của pháp lam Huế. Nhiều nhóm chuyên gia bảo tồn đã dày công nghiên cứu chất liệu Pháp lam cổ, xây dựng phương pháp, kỹ thuật chế tác nhằm khôi phục Pháp lam Huế trong điều kiện các thư tịch, bí quyết đều thất truyền.

Linh Tinh Môn được phục dựng với họa tiết trang trí pháp lam

Nghề pháp lam đã được nghiên cứu và khôi phục lại bởi ông Đỗ Hữu Triết, tạo điều kiện gìn giữ và phát triển nghề thủ công độc đáo này. Hiện nay, kỹ thuật tráng men kim loại áp dụng trên các sản phẩm thường là kỹ thuật họa pháp lam và kỹ thuật ngăn ô chia hộc kháp ty pháp lam. Các sản phẩm pháp lam hiện nay có dạng tranh treo tường đơn chiếc hoặc một bộ gồm nhiều tranh, các dạng đèn ngủ, đèn đường, bàn ghế, bình phong… trang trí nội ngoại thất, bình, lọ, bát pháp lam trang trí và các hộp đựng trang sức, mặt dây, vòng tay trang sức làm quà tặng, quà lưu niệm.

Tranh pháp lam mô phỏng lăng vua Tự Đức

Họa tiết trang trí trong sản phẩm pháp lam vẫn duy trì các họa tiết cổ, long phượng, hoa văn kết hợp với chữ Nho, phong cảnh sơn thủy. Bên cạnh đó, còn có hình ảnh các di tích và thắng cảnh Huế, hình ảnh cuộc sống thường nhật, hoa sen, hoa hồng, hoa cúc. Sản phẩm pháp lam ngày nay vừa lưu giữ vẻ đẹp của văn hóa và thẩm mỹ cung đình, vừa mang vẻ đẹp của nghệ thuật kiến trúc, phong cách sống hòa hợp giữa con người và tự nhiên. Ngoài ra, cũng có một số phù điêu chủ đề Phật giáo được sử dụng kỹ thuật pháp lam. Sản phẩm pháp lam Huế là những sản phẩm thủ công, chủ yếu được tạo thành từ bàn tay khéo léo và sự sáng tạo của nghệ nhân. Ưu điểm lớn nhất của sản phẩm sử dụng kỹ thuật pháp lam là màu sắc tươi sáng, phong phú, đa dạng và độ bền của sản phẩm. 

Bình phong trang trí họa tiết pháp lam

Họa tiết hoa sen trên sản phẩm pháp lam

Pháp lam Huế được vinh danh trong Festival làng nghề truyền thống Huế 2009, ghi nhận một nghề truyền thống đã hồi sinh. Sản phẩm pháp lam Huế thể hiện tính thẩm mỹ và văn hóa Huế, hòa chung trong văn hóa Việt Nam. Pháp lam - một sản phẩm nghệ thuật, một ngành nghề mang trong mình giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam kết hợp với hơi thở thời đại.