Khi đặt chân đến mảnh đất xứ Huế, có lẽ ghi lại trong tâm thức của nhiều người là sự cảm nhận sâu sắc về một thành phố vườn đầy thơ mộng và lãng mạn với sông Hương, núi Ngự và rất nhiều khu vườn cổ kính rợp mát bốn mùa. Kể từ thời các chúa Nguyễn vào Đàng Trong lập nghiệp cho đến thời kỳ các vua Nguyễn sau này, đã đưa nghệ thuật kiến trúc cung đình với các kiểu kiến trúc thành quách, lăng tẩm, cung điện, đền miếu… lồng ghép một cách tinh tế, hài hòa vào trong cảnh sắc nên thơ, hữu tình xứ Huế càng làm cho mảnh đất Cố đô thêm phần cổ kính và quyến rũ.

Các di tích văn hóa Huế trong mối tác động với môi trường, cảnh quan thiên nhiên xung quanh theo dịch lý, phong thủy, âm dương ngũ hành các yếu tố mặt nước, cây xanh, đồi núi… luôn là những thành phần chủ đạo nhằm xác định lối thiết kế công trình hay nói cách khác các yếu tố tự nhiên của vùng đất được lựa chọn một cách kỹ càng và vận dụng một cách triệt để nhằm tạo ra kiểu kiến trúc cảnh quan đặc thù cho từng công trình.

Các vị vua triều Nguyễn phần lớn đều giỏi thi ca, nhạc họa nên rất yêu thích cảnh đẹp thiên nhiên, cỏ cây, hoa lá. Chính vì vậy, khi xây dựng Kinh đô ở Huế các vua Nguyễn đã cố gắng tận dụng địa hình, địa thế, phong cảnh lý tưởng của vùng đất Cố đô để biến Kinh đô Huế thành một “mô hình Phong thuỷ lý tưởng” - một “Kiểu kiến trúc cảnh quan”, cùng với đó hàng loạt khu vườn Thượng uyển với quy mô lớn, tính nghệ thuật và thẩm mỹ cao được lập nên và các loài hoa thơm, cỏ lạ, cây cảnh đẹp, độc đáo từ khắp nơi trong cả nước được huy động về để phục vụ cho nhu cầu trang trí cảnh quan chốn Cung đình.

Vườn Cơ Hạ là khu vườn cảnh tọa lạc trong khu vực Hoàng Thành Huế do vua Thiệu Trị sáng lập vào năm 1843. Trong số hàng chục khu vườn khác nhau của vua thì nơi đây được xem như là một kiệt tác vườn cung đình.

Nhắc đến nhà vườn Huế người ta không chỉ nhớ đến nhà vườn An Hiên ở gần Chùa Thiên Mụ hay là khu vực có nhiều nhà vườn đậm chất Huế ở trong vùng Kim Long, Phú Mộng… mà còn nghĩ tới những khu vườn Ngự Uyển nức tiếng thời xưa. Từ thời nhà Nguyễn, vua đã từng cho xây dựng lên đến hơn 30 khu vườn ngự với nhiều tên gọi khác nhau trong chốn hoàng cung, biệt cung, ly cung, ngự uyển gắn với từng dạng thức tương ứng. Trong đó có 5 khu vườn thượng uyển nổi tiếng là Trường Ninh Cung, Ngự Viên, Cơ Hạ Viên, Hậu Hồ, và Thiệu Phương Viên.

Vườn Cơ Hạ là nơi sở hữu phong cách riêng biệt cũng như ấn tượng nhất so với 4 khu vườn còn lại. Vườn tọa lạc ở góc đông bắc, rộng gần 5 mẫu (2,3 ha), trước giáp phủ Nội Vụ, sau giáp Hậu hồ, hai mặt đông tây giáp tường Hoàng thành và Tử cấm thành, hệ thống cây cảnh trong vườn đều được uốn lượn rất tinh tế và công phu.

Vua Thiệu Trị thường xuyên đến thăm vườn và đã có không ít bài thơ đề vịnh về cảnh đẹp nơi đây (tiêu biểu là tập thơ Thánh chế tả 14 cảnh Cơ Hạ viên đầu đề là: 1. Điện khai văn yến; 2. Lâu thưởng Bồng doanh; 3. Các minh tứ chiếu; 4. Lang tập quân phương; 5. Hiên sinh thi tứ; 6. Trai tả thi hoài; 7. Trị lưu liên phưởng; 8. Sơn tủng tùng đình; 9. Nghê kiều tễ nguyệt; 10. Thủy tạ quang phong; 11. Vũ giang thắng tích; 12. Tiên động phương tung; 13 Hồ tâu liễu lãng; 14. Đảo thụ oanh thanh). Đến triều vua Tự Đức, vườn Cơ Hạ được chọn làm nơi sát hạch các quan văn, cũng là nơi vua nghe các quan đại thần uyên bác giảng giải kinh sách.

Trải qua thời gian và sự khắc nghiệt của thiên nhiên, vườn Cơ Hạ đã xuống cấp nghiêm trọng. Ngôi điện chính (điện Khâm Văn) trong vườn từng bị triệt hạ dưới thời vua Đồng Khánh. Năm Thành Thái thứ 8 (1896), điện Khâm Văn mới được trùng tu lại. Năm Thành Thái thứ 10 (1898) tu bổ lại hành lang hai bên phía sau điện Khâm Văn cùng Thư Trai Minh Lý, hiên Nhật Thận do gỗ lạt hư hỏng, dột nát nhưng vẫn còn tu bổ được. Cùng với đó là tháo dỡ hành lang tả hữu phía bắc giáp với nền cũ lầu Thưởng Thắng, gỗ lạt đã hư hại đổ nát, không thể tu bổ.

Cùng với sự vô tình của thời gian, sự khắc nghiệt của thiên nhiên là sự biến thiên của lịch sử đã làm cho khu vườn tuyệt mỹ chốn cung đình bị tàn phá nặng nề chỉ còn lại đống đổ nát và lau sậy.

Vào năm 2012, sau một thời gian dài hoang phế, vườn Cơ Hạ đã được Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế phục hồi lại đẹp tuyệt như hình dáng những năm xưa nhân dịp Festival Huế. Cỏ, bụi rậm, cây dại được phát quang, thay vào đó là các con đường đi lát đá như lúc xưa kèm theo nhiều thảm cỏ xanh mượt đẹp nõn nà. Ba ngôi nhà rường là nơi để khách ngồi ngắm cảnh, xem tranh ảnh xưa về Vườn Cơ Hạ cùng nhiều thư pháp chữ Hán vịnh cây, vịnh hoa và vườn cảnh của các vị vua, danh sĩ thời Nguyễn. Trung tâm đã phục dựng lại cầu Kim Nghê bằng tre nứa buộc lạt mây và sửa sang lại núi Thọ An và động Phước Duyên. Sông Tái Vũ được nạo vét thả hoa sen, hoa súng và cá chép vàng.

Đặc biệt, gần 600 loại cây cảnh quý với 45 chủng loại được huy động từ 56 nghệ nhân chơi cây kiểng, bonsai trong và ngoài thành phố Huế được đưa về sắp xếp trong vườn theo đúng như vườn xưa. Riêng Hội phong lan Huế đã đưa nhiều loài lan lạ, đặc sắc vào vườn tạo sự đa dạng cho sắp đặt cảnh quan vườn Cơ Hạ.

Vườn Cơ Hạ là điểm tham quan tại Huế dành cho những ai yêu thích sự yên bình, nhàn nhã. Nếu đã một lần khám phá Huế mộng mơ thì bạn đừng quên đặt chân đến địa điểm này trong lịch trình khám phá Huế của mình nhé!